Πωγώνι Ιωαννίνων: Τόπος ανόθευτος

Συναρπαστικό οδοιπορικό στην παραμεθόριο της Ηπείρου, σ’ έναν τόπο αναλλοίωτο στο χρόνο, που τον αγκαλιάζει από παντού η ζωογόνος φύση.

Αν και είναι περίκλειστο από ψηλά βουνά και δύσβατα φαράγγια, το Πωγώνι, λόγω της νευραλγικής θέσης του, κατάφερνε πάντα να βρίσκεται στο προσκήνιο της Ιστορίας. Βρισκόμαστε στο νομό Ιωαννίνων, ακριβώς πάνω στη μεθοριακή γραμμή που χωρίζει την Ελλάδα από την Αλβανία, περίπου 60 χιλιόμετρα βόρεια της πρωτεύουσας, σ’ έναν τόπο όπου κυριαρχούν οι ορεινοί όγκοι των βουνών Νεμέρτσικα, Κασιδιάρης, Τσαμαντάς και τον διατρέχουν ζωηρά ποτάμια (όλα παραπόταμοι του Καλαμά). Σε τούτη την πλούσια φυσιογραφία συμβιώνουν, άλλοτε διάσπαρτα μέσα στα δάση, άλλοτε κρυμμένα στις ρεματιές ή απλωμένα στο άνοιγμα μικρών κοιλάδων, 33 χωριά που απαρτίζουν τον γεωπολιτικό χώρο του Πωγωνίου. Eνα μέρος των χωριών αυτών που μοιράζονται την ίδια φυσική περιοχή και συνδέονται μεταξύ τους με κοινή μοίρα και ιστορία, βρίσκεται στην Αλβανία (Β. Hπειρο). Εμείς, βέβαια, σε αυτό το οδοιπορικό μας θ’ ασχοληθούμε με τα χωριά που αναπτύσσονται σε ελληνικό έδαφος. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν το Δελβινάκι, το Δολό, η Πωγωνιανή, η Βήσσανη και αρκετά ακόμη που διατηρούν ατόφια την παραδοσιακή αρχιτεκτονική τους.
Σε αυτό το τμήμα της Ηπείρου το οδικό δίκτυο, τουλάχιστον αυτό που συνδέει τα σημαντικότερα χωριά μεταξύ τους αλλά και με την πόλη των Ιωαννίνων, είναι ασφάλτινο και δεν κρύβει ιδιαίτερες εκπλήξεις. Eτσι, χρησιμοποιώντας είτε τον οδικό άξονα που οδηγεί στην Κακαβιά είτε τον εθνικό δρόμο Ιωαννίνων – Κοζάνης που περνά από το Καλπάκι, θα βρεθείτε εύκολα στο Πωγώνι.
Η ΙΣΤΟΡIΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ
Ο τοπικός θρύλος θέλει η περιοχή να οφείλει το όνομά της στον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Πωγωνάτο, που έζησε εδώ για δύο χρόνια (γύρω στο 700 μ.Χ.). Τα χωριά του Πωγωνίου ανέκαθεν βρίσκονταν πάνω στους χερσαίους εμπορικούς δρόμους που συνέδεαν τις πόλεις της Αδριατικής θάλασσας και την Ιταλία με τα ανατολικά Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία. Γι’ αυτό ο τόπος είχε πλούτο και ευμάρεια, όμως πολλές φορές μπήκε και από νωρίς στο στόχαστρο των επιδρομέων. Ρωμαίοι, Γαλάτες, Βυζαντινοί, Φράγκοι, Τούρκοι, όλοι όσοι ενδιαφέρονταν για το εμπόριο, προσπάθησαν να κατακτήσουν τα περάσματα του Πωγωνίου.
Οταν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας δημιουργήθηκε ο οδικός άξονας που συνέδεε το λιμάνι των Αγίων Σαράντα με το Αργυρόκαστρο και τα Γιάννενα, το Πωγώνι και κυρίως τα χωριά Πωγωνιανή και Δελβινάκι αναδείχτηκαν σε σημαντικά εμπορικά κέντρα. Οι ευφυείς κάτοικοι απέδειξαν ότι, εκτός από πεπειραμένοι κτηνοτρόφοι και γεωργοί, ήταν και επιτυχημένοι έμποροι, δραστήριοι μεταπράτες, μεταφορείς αλλά και τεχνίτες. Ετσι άρχισαν τις συναλλαγές με την Πόλη, ενώ η δράση τους έφτασε μέχρι τη Μολδαβία και τη Βλαχία, με αποτέλεσμα τα κεφαλοχώρια να συγκεντρώσουν την οικονομική και πολιτιστική ζωή όλης της επαρχίας Πωγωνίου.
ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
Για να γνωρίσεις πραγματικά τον τόπο, σίγουρα δεν θα σου φτάσουν οι μέρες, αφού κάθε χωριό, κάθε φαράγγι και κάθε ποτάμι θα απαιτήσουν όλη την προσοχή σου. Συνήθως οι εξορμήσεις των περισσοτέρων από εμάς περιορίζονται -δυστυχώς- στον ανεπαρκή χρόνο του Σαββατοκύριακου. Αναγκαστικά, λοιπόν, για να έχετε τουλάχιστον μια σφαιρική εικόνα της περιοχής, θα σας προτείνω μια μεγάλη, αλλά ευχάριστη διαδρομή που σχηματίζει έναν κύκλο, περνά από τα σημαντικότερα χωριά και σας εξασφαλίζει μια πρώτη αλλά ουσιαστική γνωριμία με το Πωγώνι.
Ακολουθώντας τον οδικό άξονα που συνδέει τα Γιάννενα με τη Μακεδονία, δεν θα διανύσετε πάνω από 30 χιλιόμετρα ώς το Καλπάκι, το οποίο θεωρείται «πύλη» για την επαρχία Πωγωνίου. Ο νέος δρόμος που συνδέει τα Γιάννενα με το τελωνείο της Κακαβιάς μετέτρεψε το ιστορικό Καλπάκι σε οικονομικό και διοικητικό κέντρο της περιοχής. Αξίζει να επισκεφτείτε το Μνημείο των Πεσόντων, προς τιμήν των αντρών που έπεσαν στο πεδίο της μάχης κατά την ιταλική εισβολή του 1940. Αξιόλογο είναι και το Πολεμικό Μουσείο, που περιλαμβάνει εκθέματα -όπλα, έγγραφα, βιβλία κ.λπ.- εκείνης της περιόδου.
Προσέχοντας εν συνεχεία την κίνηση που δεν σταματά ποτέ (κυρίως από φορτηγά που κατευθύνονται από και προς την Αλβανία), ακολουθείτε το δρόμο για Κακαβιά. Περνάτε τη λίμνη Ζαραβίνα και μετά από 18 χλμ. φτάνετε στο Χάνι Δελβινακίου, όπου θα στρίψετε δεξιά, όπως δείχνουν οι ταμπέλες για Δελβινάκι.
Το κεφαλοχώρι βρίσκεται σε ύψος 700 μ. περίκλειστο από βουνά χαμηλού υψομέτρου και καλυμμένα από αρχαία δρυοδάση. Το Δελβινάκι αποτελεί ένα από τα πιο ζωντανά χωριά της επαρχίας, αφού κρατάει κοντά του 1.000 μόνιμους κατοίκους. Καθώς απέχει από τα Ιωάννινα μόλις 40 χιλιόμετρα, ενδείκνυται για διαμονή, αφού μάλιστα εδώ λειτουργούν και ξενώνες. Το αρχιτεκτονικό και ιστορικό ενδιαφέρον ελκύει η εκκλησία της Παναγιάς, κτίσμα του 1153, αλλά και το εντυπωσιακό κτίριο του παλιού Παρθεναγωγείου, που σήμερα στεγάζει την Ταπητουργική σχολή.
Από το Δελβινάκι με κατεύθυνση βορειοδυτική ακολουθούμε τον στενό και γεμάτο στροφές δρόμο που θα μας φέρει στην Πωγωνιανή (16 χλμ.), το πάλαι ποτέ ακμάζον εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο του Πωγωνίου, με αξιόλογες εκκλησίες, σχολεία και ενδιαφέρον λαογραφικό μουσείο. Η Πωγωνιανή υπήρξε έδρα επισκοπής το 1863 και διοικητικό κέντρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Από τα σημαντικότερα ιστορικά κτίρια είναι το λεγόμενο Σαράι του Μπέη, που κατασκευάστηκε το 1880.
Οκτώ χιλιόμετρα από την Πωγωνιανή, σε μια απόκρημνη περιοχή συναντάμε το όμορφο Δολό. Γεφύρια, εκκλησίες και θαυμάσια λιθόκτιστα σπίτια, από αυτά που με μαεστρία έχτισαν στο πέρασμα των αιώνων οι περίφημοι Ηπειρώτες παραδοσιακοί τεχνίτες της πέτρας, αλλά και το φυσικό θαύμα που ακούει στο όνομα φαράγγι Κουβαρά, είναι τα αξιοθέατα της περιοχής.
ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΑΔΑ ΤΟΥ ΓΟΡΜΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ
Ολοκληρώνοντας αυτόν τον ιστορικό και γεωγραφικό κύκλο στην ηπειρώτικη γη, συνεχίζουμε το οδοιπορικό μας με κατεύθυνση νοτιοδυτική οδηγώντας προς Ωραιόκαστρο. Αν σας περισσεύει λίγος χρόνος, αξίζει να πραγματοποιήσετε μια σύντομη παράκαμψη και να πάτε στο παραδοσιακό χωριό Δρυμάδες (1.050 υψόμ.), που βρίσκεται στις πλαγιές του όρους Νεμέρτσικα και σχεδόν ακουμπά στη μεθοριακή γραμμή.
Το Ωραιόκαστρο είναι χτισμένο κοντά στις πηγές του ποταμού Γορμού. Εδώ έχουν έρθει στο φως τμήματα της αρχαίας ακρόπολης Ωραιοκάστρου αλλά και ταφικών τύμβων, ενώ έχουν εντοπιστεί οικιστικά ίχνη που χρονολογούνται από την Υστερη εποχή του Χαλκού μέχρι και την Ελληνιστική εποχή. Μετά το Ωραιόκαστρο ο δρόμος στριφογυρνά σαν φίδι μέσα από πυκνόφυτα δρυοδάση και, καθώς ολοένα κερδίζει υψόμετρο, προσφέρει ανεπανάληπτη θέα στη χιονισμένη, μέχρι το Μάιο, οροσειρά της Τύμφης.
Επόμενη στάση η παραδοσιακή Βήσσανη με τη φημισμένη σε όλη την Ηπειρο Ελληνική Σχολή, το Παρθεναγωγείο και τις λαμπρές εκκλησίες. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει αυτή της Ευαγγελίστριας, κτίσμα του 1630. Αμεσα συνδεδεμένη με τους ντόπιους είναι και η Μονή Αβελ (1776). Aν φτάσετε μέχρι εδώ, θα πρέπει να δείτε τις υπέροχες τοιχογραφίες και το σπάνιας τεχνικής επιχρυσωμένο τέμπλο. Η Βήσσανη επικοινωνεί πλέον με ασφάλτινο δρόμο με το Δελβινάκι, πράγμα που διευκολύνει αφάνταστα τις μετακινήσεις (11 χλμ.).
ΠΩΣ ΠΑΜΕ
Τα Γιάννενα απέχουν από την Αθήνα 445 χλμ. μέσω Ρίου-Αντιρρίου και 480 χλμ. μέσω Κατάρας. Διαλέγετε και παίρνετε. Από Θεσσαλονίκη, πάλι, θα χρειαστεί να καλύψετε 340 χλμ. Η Εγνατία Οδός θα σας φέρει γρήγορα και με ασφάλεια μέχρι τον κόμβο της Σιάτιστας. Στη συνέχεια χρειάζεται προσοχή η ορεινή διάβαση του Βοΐου και γενικά όλη η διαδρομή μεταξύ Πεντάλοφου και Επταχωρίου. Πρατήρια βενζίνης θα βρείτε στο Καλπάκι, στο Χάνι Δελβινακίου και στην Πωγωνιανή.
ΔΙΑΜΟΝΗ
Σε παλαιά αναπαλαιωμένα σπίτια του Δολού, χτισμένα σε μια έκταση 10 στρεμμάτων, λειτουργούν εδώ και αρκετά χρόνια οι αγροτουριστικοί ξενώνες του Χριστόφορου και της Μαριάννας Κωσταρά (Τ/6974-990.080). Πριν ξεκινήσετε για το Δολό, θα πρέπει οπωσδήποτε να επικοινωνήσετε μαζί τους. 80 – 100 ευρώ.
Παιωνία (Δελβινάκι, Τ/26570-22.007, www.paionia.gr). Εξαιρετικός παραδοσιακός ξενώνας που στεγάζεται στο παλιό αρχοντικό της οικογένειας Γέτα, χτίστηκε το 1899 και αναπαλαιώθηκε το 2005. Διαθέτει 6 δωμάτια, το καθένα με τη δική του, ξεχωριστή προσωπικότητα. 80 ευρώ με πρωινό.
Σοφία Κεσκινίδου (Δελβινάκι, Τ/26570-22.070). Νεόκτιστα δωμάτια από 40 ευρώ.
Πανωραία (Δελβινάκι, Τ/26570-22.606). Δημοτικός ξενώνας που βρίσκεται απέναντι από το δημαρχείο και τα δωμάτιά του κοστίζουν 45 ευρώ.
Πανόραμα (Ωραιόκαστρο, Τ/26570-41.591, 41.463, www.panoramapogoni.com). Ξενώνας α΄ κατηγορίας, παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, σε προνομιακή θέση με θέα. 50 ευρώ με πρωινό πλην τριημέρων.
ΦΑΓΗΤΟ
• Στο Δελβινάκι ανοιχτή όλο το χρόνο είναι η ψησταριά-μαγειρείο Κεντρικό (Τ/26570-22.606). Δοκιμάστε τις πίτες της κυρίας Πανωραίας και το σπιτικό γλυκό κουταλιού κυδώνι ή κεράσι.
• Στο Ωραιόκαστρο ο ξενώνας Πανόραμα (Τ/26570-41.591) διαθέτει και εστιατόριο, όπου τα περισσότερα πιάτα παρασκευάζονται από υλικά ιδίας παραγωγής. Δοκιμάστε σαγανάκι από ντόπιο τυρί και τα ζουμερά παϊδάκια από τα ζώα του Δημήτρη.
• Στη Βήσσανη, στην έξοδο του χωριού προς Γιάννενα, θα βρείτε το εστιατόριο Πέτρινο (Τ/26570-71.420). Οι χώροι είναι προσεγμένοι, η κάβα πλούσια και το φαγητό σπιτικό.
• Στην Πωγωνιανή, τέλος, υπάρχει η ταβέρνα Το στέκι του Καρδάση (Τ/26570-31.416).
ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Η περιοχή του ανατολικού Πωγωνίου, η οποία διατρέχεται από τον ποταμό Γορμό -παραπόταμο του Καλαμά-, έχει χαρακτηριστεί «περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους» και προστατεύεται από το δίκτυο Natura 2000. Βέβαια και εδώ δεν λείπουν οι άστοχες ανθρώπινες επεμβάσεις, όπως η παράνομη αμμοληψία και σε αρκετά σημεία το μπάζωμα της κοίτης με αδρανή οικοδομικά υλικά και γεωργικά απορρίμματα. Ενδιαφέρον τόσο για τη χλωρίδα και την πανίδα του, όσο και για τις όμορφες πεζοπορικές διαδρομές που μπορούν να πραγματοποιηθούν στην κοίτη του, είναι το φαράγγι του Κουβαρά στο Δολό.
Τη λίμνη Ζαραβίνα θα τη δείτε σχεδόν ν’ ακουμπά στο δρόμο Καλπακίου – Κακαβιάς. Είναι μικρή σε μέγεθος, όμως τα νερά της είναι διαυγή και κρυστάλλινα, γι’ αυτό και παλαιότερα την έλεγαν «Νίζερος», σλαβική λέξη που σημαίνει «καθαρά νερά». Εδώ ζουν και αναπαράγονται αρκετά είδη ψαριών του γλυκού νερού.
Στο χωριό Πωγωνιανή θα επισκεφτείτε το Λαογραφικό Μουσείο που στεγάζεται σε κτίριο του 19ου αιώνα (κατόπιν συνεννοήσεως με τον κ. Σταύρο Παπαδόπουλο, Τ/6973-712.247). Εδώ ανάμεσα στα δεκάδες σκεύη καθημερινής χρήσης θα δείτε παραδοσιακές ενδυμασίες του Πωγωνίου αλλά και παλιές φωτογραφίες, όπως επίσης και έγγραφα που σχετίζονται με την ιστορία της περιοχής