Αρχάνες Ηρακλείου. Παράδοση και φιλοξενία
Ανοιξιάτικη απόδραση σε έναν από τους ωραιότερους παραδοσιακούς οικισμούς της Κρήτης, γεμάτο χρώματα και αρώματα, που βρίσκεται στο νομό Ηρακλείου, έχει αποσπάσει διεθνείς διακρίσεις και από τα αμπέλια του παράγεται εκλεκτό κρητικό κρασί.
Όσα κι αν είχαμε ακούσει για τις Αρχάνες ήταν λίγα μπροστά σε όσα είδαμε, βιώσαμε, γευτήκαμε σ’ ετούτη τη γωνιά της κρητικής γης. Οι Αρχάνες ξεδιπλώνουν την αρχοντική ομορφιά τους σε υψόμετρο 380, ενώ στα «πόδια» τους απλώνεται ο εύφορος κάμπος με τους ασημόγκριζους ελαιώνες και τα αμπέλια, απ’ όπου παράγονται τα καλύτερα κρασιά του νησιού. Οι Αρχανιώτες είναι άνθρωποι περήφανοι, φιλόξενοι και εργατικοί, με μεγάλη αγάπη για τον τόπο τους. Και αυτό το νιώθεις αμέσως.
ΣΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Το όνομα «Αρχάνες» έχει ινδοευρωπαϊκή ρίζα, εμφανίζεται από τον 5ο αιώνα π.Χ. στον ενικό (Αρχάνα) και σχετίζεται με το νερό. Πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Κρήτης, η ιστορία του οποίου χάνεται στα βάθη των αιώνων. Στην ίδια περιοχή όπου είναι σήμερα χτισμένη η κωμόπολη των Αρχανών, σε χρόνια μακρινά υπήρχε μια ακμάζουσα μινωική πολιτεία. Ο τόπος κατοικούνταν ήδη από τα νεολιθικά χρόνια (6000 π.Χ.), ενώ στη μεγάλη ακμή του έφτασε μεταξύ του 2500 και του 1400 π.Χ. Οπως μαθαίνουμε από τις αρχαιολογικές μελέτες, την περίοδο που οικοδομήθηκαν τα μεγάλα ανάκτορα στην Κνωσό, τη Φαιστό και στα Μάλια, χτίστηκε και ένα μεγαλοπρεπές ανάκτορο στις Αρχάνες.
Στις αρχές του 20ού αιώνα άρχισε να βγαίνει στην επιφάνεια το αρχαιολογικό ενδιαφέρον για τις Αρχάνες, όταν ο Α. Evans διατύπωσε τη θεωρία της ύπαρξης στις Αρχάνες ενός θερινού ανακτόρου των βασιλέων της Κνωσού, στηριζόμενος στα αρχαιολογικά ευρήματα. Η θεωρία του Evans αποδείχτηκε το 1964, όταν ο Γ. Σακελλαράκης, έπειτα από ανασκαφές, έφερε στο φως το εν λόγω ανάκτορο στην Τουρκογειτονιά των Αρχανών. Το αρχαιολογικό ενδιαφέρον για την περιοχή ενισχύεται και από τον εντοπισμό του νεκροταφείου στο Φουρνί το 1965, την ανασκαφή του μεγάρου στο Βαθύπετρο από τον Σπ. Μαρινάτο το 1957, την αποκάλυψη του μινωικού ναού στα Ανεμόσπηλια και του ιερού στην κορυφή του Γιούχτα.
Στα νεότερα χρόνια, οι Αρχάνες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πορεία του νησιού, συντονίζοντας τις κρητικές επαναστάσεις του 1866 και του 1897.
ΣΕΡΓΙΑΝΙ ΣΤΙΣ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ
Σήμερα, οι Αρχάνες είναι ένας πρότυπος παραδοσιακός οικισμός, γεμάτος χρώμα και καθαρές γειτονιές, με σπίτια αναπαλαιωμένα με τέχνη, μεράκι, μα πάνω απ’ όλα σεβασμό στην παράδοση του τόπου. Οι άνθρωποί της έχουν καταφέρει να διαφυλάξουν σαν επτασφράγιστο μυστικό την πολιτιστική τους κληρονομιά και ταυτότητα. Μάλιστα, επισφράγισμα της αναβαθμισμένης εικόνας τους (που ξεκίνησε από το 1992) υπήρξε η διάκριση των Αρχανών με το πρώτο βραβείο «Ολοκληρωμένης και Αειφόρου Ανάπτυξης Εξαιρετικής Ποιότητας», τον Οκτώβριο του 2000, στο πλαίσιο του διαγωνισμού που διενήργησε η Ε.Ε. και η Διεθνής Ενωση RED (Ruralite Environment Development) για την Αγροτική Ανάπτυξη και την Αναβάθμιση Χωριών. Εχουν διακριθεί, επίσης, το 2001 με το Xρυσό Bραβείο Περιβάλλοντος «Ελευθέριος Πλατάκης» του Πανεπιστημίου Κρήτης για τις παρεμβάσεις που έχουν γίνει για την προστασία και την ανάδειξη τόσο στο φυσικό όσο και στο δομημένο περιβάλλον.
Καθώς μπαίνουμε στον οικισμό, στην είσοδο της πόλης μάς εντυπωσιάζει το επιβλητικό νεοκλασικό στο οποίο στεγάζεται το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Εδώ λειτουργούν, ακόμη, σχολές ανωτέρας εκπαίδευσης, ανοιχτό πανεπιστήμιο και άλλες υπηρεσίες.
Λίγο πιο κάτω, θα ανάψουμε ένα κερί στην κατάλευκη εκκλησία της Παναγίας των Αρχανών με το ψηλό καμπαναριό. Περπατώντας στα πέτρινα καλντερίμια του οικισμού με τις χαρακτηριστικές φανάρες, χανόμαστε στις ατμοσφαιρικές γειτονιές με τα καλοσυντηρημένα σπίτια, βαμμένα σε χαρούμενα χρώματα, πολλά από αυτά με λουλουδιασμένες αυλές.
Στα δρομάκια τους θα ανακαλύψουμε βυζαντινές εκκλησίες καθώς και το Λαογραφικό Μουσείο, το οποίο στεγάζεται σε αναπαλαιωμένο αρχοντικό και μας δίνει μια πρώτη εικόνα από ένα παραδοσιακό αρχανιώτικο σπίτι και την καθημερινή ζωή μέσα σε αυτό. Εδώ θα βρούμε και καλά ντόπια κρασιά, ρακή, πετιμέζι, ελιές, γλυκά του κουταλιού, σπιτικά ζυμαρικά κ.ά., φτιαγμένα με την τέχνη και το μεράκι των γυναικών του τόπου (Πληροφορίες: Τ/2810-752.891).
Πραγματικά αξιόλογο είναι και το Αρχαιολογικό Μουσείο των Αρχανών με αρχαιολογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως από τις ανασκαφές στην ευρύτερη περιοχή αλλά και μέσα στον οικισμό. Η αρχαιολογική συλλογή δημιουργήθηκε το 1993 με πρωτοβουλία των αρχαιολόγων Γιάννη και Εφης Σακελλαράκη (Λειτουργεί καθημερινά 08.30 – 15.00, πλην Τρίτης. Τ/2810-752.712).
Στη νοτιοανατολική συνοικία του οικισμού θα επισκεφτούμε το εργαστήριο γλυπτικής του Μανώλη Τσομπανάκη, για να θαυμάσουμε από κοντά τα πρωτότυπα έργα του από ξύλο και μπετόν αρμέ.
Λίγο έξω από τις Αρχάνες (3 χλμ.), στο δρόμο για Ηράκλειο, βρίσκεται το Μουσείο Κρητικής Ιστορίας και Παράδοσης, όπου ο Μιχάλης Ψαλτάκης εκθέτει αντιπροσωπευτικά αντικείμενα της κρητικής ιστορίας και παράδοσης από τον 9ο αιώνα μέχρι σήμερα, τα οποία κατάφερε να συγκεντρώσει από διάφορα χωριά της Κρήτης. Στις αίθουσές του εκτίθενται πολεμικά αντικείμενα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (τζιπ, τανκς, αυτοκίνητα Γερμανών κ.ά.). Φιλοξενούνται ακόμη παλιοί αργαλειοί, πατητήρια παραγωγής κρασιού, μηχανήματα παραγωγής λαδιού κ.ά. (καθημερινά 09.30 – 17.00, Τ/2810-751.853, 2810-731.721).
Από την αρχαιότητα έως σήμερα, οι Αρχάνες θεωρούνται μία από τις σημαντικότερες περιοχές οινοκαλλιέργειας της Κρήτης. Εδώ ωριμάζουν τα φημισμένα «ροζακιά» σταφύλια. Εδώ φτιάχνεται και το περίφημο κρασί Αρχανών. Στις Αρχάνες, επίσης, παράγεται και εξαιρετικό ελαιόλαδο. Μια βόλτα μέχρι την αναπαλαιωμένη Φάμπρικα Ελένη, στην Τουρκογειτονιά (ή αλλιώς Μεσοχωριά), θα μας αποκαλύψει τον παραδοσιακό τρόπο παραγωγής ελαιολάδου. Χτίστηκε το 1870 πάνω σε μινωική τοιχοποιία, ακολουθώντας τις ιδιαιτερότητες της ντόπιας αρχιτεκτονικής (Τ/2810-751.331, 6946-850.850, www.oilvisit.com).
ΕΞΟΡΜΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΠΕΡΙΞ
Ταξίδι στις Αρχάνες δεν σημαίνει μόνο σεργιάνι στα πλακόστρωτα σοκάκια του παραδοσιακού οικισμού. Σημαίνει και επίσκεψη στους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους, όπως το Βαθύπετρο (εδώ βρίσκεται και το πρώτο πατητήρι οίνου, του 1600 π.Χ.) και το Μινωικό Νεκροταφείο στο Φουρνί.
Σημαίνει, ακόμη, πεζοπορίες σε δασωμένα φαράγγια και στις περήφανες βουνοκορφές. Ο Γιούχτας (από το λατινικό «Jupiter» = Δίας), που υψώνεται επιβλητικός πάνω από τις Αρχάνες, ήταν το ιερό βουνό των αρχαίων. Στο χώρο του έχουν ανακαλυφθεί τέσσερα αρχαία ιερά. Εικάζεται, δε, ότι εδώ υπήρχε ο τάφος του Δία.
Με το αυτοκίνητο ή με τα πόδια (σε μία ώρα από την πλατεία Αρχανών) θα φτάσουμε ώς την κορυφή του, όπου βρίσκεται ο Αφέντης Χριστός (1443 μ.Χ.), ένα κατάλευκο γραφικό εκκλησάκι. Σύμφωνα με την παράδοση, χτίστηκε από έναν ναυτικό, ο οποίος ναυάγησε στο Κρητικό πέλαγος και, βλέποντας από τη θάλασσα την κορυφή του Γιούχτα, έκανε τάμα πως, αν σωζόταν, θα έφτιαχνε εκεί εκκλησία. Από εδώ ψηλά η πανοραμική θέα και από τις δύο μεριές του βουνού είναι συγκλονιστική! Από τον Αφέντη Χριστό ξεκινά το μονοπάτι Ιερό Κορυφής – Αλωνάκι – Ανεμόσπηλια.
Με τα πόδια (ή με αυτοκίνητο) μπορούμε να φτάσουμε στον αρχαιολογικό χώρο στο Φουρνί, ακολουθώντας το παλιό μινωικό μονοπάτι (η διαδρομή ξεκινά από το Παλαιό Δημοτικό Σχολείο, στα αριστερά).
Στον Γιούχτα έχουν καταγραφεί 360 είδη χλωρίδας (την άνοιξη ξεχωρίζουν οι κρητικές ορχιδέες) και 40 είδη πουλιών, πολλά από τα οποία είναι σπάνια ή και απειλούμενα, με σημαντικότερο είδος το γύπα (όρνιο). Η περιοχή αυτή περιλαμβάνεται στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο NATURA 2000 και θεωρείται Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά (ΣΠΠ). Προστατεύεται ακόμη ως «Αρχαιολογικός Τόπος» και «Τοπίο Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους».
ΠΩΣ ΠΑΜΕ
Αεροπορικώς από Αθήνα για Ηράκλειο
Με πλοίο από το λιμάνι του Πειραιά
Για να φτάσουμε στις Αρχάνες θα διανύσουμε 14 χλμ. από το Ηράκλειο και μόλις 7 χλμ. από το μινωικό ανάκτορο της Κνωσού. Κατευθυνόμενοι από το Ηράκλειο προς τον παραδοσιακό οικισμό των Αρχανών, θα συναντήσουμε τις εντυπωσιακές Ενετικές Γέφυρες, μέσα στο πράσινο. Σε καιρούς αλλοτινούς χτίστηκαν για να μεταφέρουν το νερό από τις πηγές των Αρχανών στο Ηράκλειο. Αφήνοντας δεξιά μας το φαράγγι της Αγίας Ειρήνης (ή Κνωσανό) και αφού περάσουμε τους oικισμούς Πατσίδες και Κάτω Αρχάνες, φτάνουμε στις Ανω Αρχάνες.
ΔΙΑΜΟΝΗ
Eliathos Residence Houses (Τ/2810-751.818, 6951-804.929, www.eliathos.gr). Μόλις μερικές εκατοντάδες μέτρα από την κεντρική πλατεία των Αρχανών, πάνω στο λόφο, βρίσκεται το Eliathos Residence Ηouses. Η θέα είναι μοναδική. Γύρω αμπέλια και ελιές, και τα σπίτια του πνιγμένα στα λουλούδια. Καθεμιά από τις βίλες του έχει τη δική της «προσωπικότητα». Οι άνθρωποι του καταλύματος θα σας υποδεχτούν θερμά, θα σας φροντίσουν σαν φιλοξενούμενους και θα σας κατατοπίσουν για ό,τι χρειαστείτε.
Αρχοντικό Αρχανών (Τ/2810-752.985, 6936-906.978, www.arhontikoarhanes.gr). Συγκρότημα παραδοσιακών διαμερισμάτων 4 αστέρων, στο κέντρο των Αρχανών. Χτισμένο το 1893, σύμφωνα με την τοπική αρχιτεκτονική, είναι διακοσμημένο με σκαλιστές αντίκες, κεντήματα και χειροποίητα έπιπλα. Ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει καφέ, ρακί ή ροφήματα από βότανα του ιερού βουνού Γιούχτα και πολλές λιχουδιές.
Kalimera Archanes Village (Τ/2810-752.999, www.archanes-village.com). Βρίσκεται στο κέντρο του οικισμού και αποτελείται από 3 ανεξάρτητα διατηρητέα κτίρια («Δροσοσταλίδα», «Αύρα», «Ζέφυρος»), πρόσφατα αναπαλαιωμένα με ιδιαίτερη φροντίδα και εναρμονισμένα με το αρχιτεκτονικό ύφος του οικισμού.
Τρούλλος (Τ/2810-753.153, 222.356, 6976-974.200, www.troullos.gr). Φιλόξενο συγκρότημα στην περιοχή της Τουρκογειτονιάς, που αποτελείται από 3 παραδοσιακές κατοικίες, χωρισμένες σε 10 διαμερίσματα Α’ κατηγορίας, με ζεστή ατμόσφαιρα και διακριτική πολυτέλεια.
Vila Orestis (Τ/2810-751619, 751.022). Ενοικιαζόμενα δωμάτια – διαμερίσματα
ΦΑΓΗΤΟ
Η Κρήτη είναι φημισμένη για την παραδοσιακή κουζίνα της. Στα γραφικά ταβερνάκια της πλατείας των Αρχανών ή στα στενά θα απολαύσουμε κρητικά πιάτα, όλα πεντανόστιμα. Ανάμεσά τους ξεχωρίσαμε τα ντολμαδάκια με αμπελόφυλλο, τον κρητικό ντάκο, το αρνάκι στον ξυλόφουρνο με πατατούλες, μυζηθροπιτάκια, χορτόπιτες, χοχλιούς μπουμπουριστούς, πιλάφι, χοιρινό οφτό στη λαδόκολλα, κουνέλι λεμονάτο και πολλά άλλα. Συνοδεύστε το φαγητό σας με φρέσκια σαλάτα ή χόρτα εποχής και απαραιτήτως με αρχανιώτικο κρασί. Οι ντόπιες ποικιλίες καλλιεργούνται πλέον και με βιολογικό τρόπο. Για επιδόρπιο, δοκιμάστε μυζηθροπιτάκια με μέλι, λουκουμάδες, χαλβά, γιαούρτι με γλυκό του κουταλιού κυδώνι. Μερικές πολύ καλές επιλογές είναι: Λύκαστος (Τ/2810-752.433) για ντολμαδάκια, αρνάκι ή χοιρινό με πατάτες στον ξυλόφουρνο, χοιρινό οφτό στη λαδόκολλα, κουνέλι λεμονάτο. Αμπελος για ντοματοκεφτέδες, αυγά με ντομάτα, σφουγγάτο με κολοκύθια, μακαρόνια με ανθότυρο, καλά ψητά. Σπιτικό (Τ/2810-751.591) για αρνάκι στη σούβλα και καλά μαγειρευτά. Κρίταμον (Τ/2810-753.092). Αν αναζητάτε παραδοσιακές γεύσεις σε gourmet εκδοχή με βιολογικά προϊόντα.
Παραδοσιακά ουζερί:
Φάμπρικα Ελένη (Τ/2810-751.331),
Το Καβούσι (Τ/2810-751.938),
Η Συνάντηση (Τ/2810-752.920).
Θα βρείτε ακόμη τις παραδοσιακές ταβέρνες:
Δίκταμος (Τ/2810-751.022),
Τζιβαέρι (Τ/2810-751.495),
Μυριόφυτο (Τ/2810-751.441),
Διόνυσος (Τ/2810-751.473),
Πόρτεγο (Τ/2810-752.650).
ΑΓΟΡΕΣ
Από τον γυναικείο συνεταιρισμό «Αρχανών Γεύσεις» (στην είσοδο των Αρχανών) θα αγοράσουμε γλυκά του κουταλιού και μαρμελάδες με γεύση από σταφύλι, πορτοκάλι, νεράντζι, σύκο ή λεμόνι, παξιμάδια με βότανα, παραδοσιακές πίτες (χορτόπιτες, αγνόπιτες, μυζηθρόπιτες), αρχανιώτικες παραδοσιακές συνταγές, όπως ξεροτήγανα, καλιτσούνια, πετιμεζόπιτα, ζουρναδάκια, μπεζέδες κ.ά. (Τ/2810-751.968, 6972-301.684, www.archanongefsis.gr)
ΚΕΙΜΕΝΟ: IΩΑΝΝΑ ΠΑΡΑΒΑΛΟΥ
